Dźinizm
Dźinizm[1][2] (też dżinizm[3], sanskryt जैन धर्म – trl. jaina dharma, trb. dźajna dharma) – nonteistyczny system filozoficzny i religijny, który powstał w Indiach około VI wieku p.n.e. w reakcji na silnie zrytualizowany braminizm.
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]Wyraz sanskrycki जिन o transliteracji dźina i transkrypcji dźina posiada znaczenia zwycięzca[4], pogromca[potrzebny przypis].
Nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]- W niektórych polskich tekstach spotkać można formy dżajnizm bądź dżainizm, które są niezalecanymi kalkami z sanskrytu. Były to formy zalecane i stosowane w Polsce w przeszłości[5]. Transkrypcja indyjskiego określenia to bowiem dźajna dharma.
- Forma o postaci dźinizm nie jest zapisem powstałym z pełnego respektowania zasad polskiej ortografii dla słów oryginalnie polskich. Jest ona natomiast zgodna z zasadami najpopularniejszej współcześnie polskiej transkrypcji sanskrytu.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Za twórcę tej religii uważany jest Parśwa żyjący w VIII w. p.n.e., znacząco zreformował ją jednak Wardhamana Mahawira, który stworzył zbiór zasad regulujących życie wyznawców dźinizmu. Są to:
- ahinsa – powstrzymanie się od zadawania cierpienia wszelkim istotom żywym,
- satja – powstrzymanie się od kłamstwa,
- asteja – powstrzymanie się od kradzieży,
- brahmaćarja – powstrzymanie się od cudzołóstwa (w przypadku mnichów i mniszek – powstrzymanie się od wszelkich stosunków seksualnych),
- aparigraha – powstrzymanie się od posiadania zbędnej własności (w przypadku mnichów i mniszek – powstrzymanie się od posiadania wszelkiej własności).
Zasady te podkreślają wielki szacunek wyznawców dźinizmu dla wszystkich istot żywych. Dźiniści wierzą w możliwość wyrwania się z kręgu samsary – kołowrotu wcieleń, i osiągnięcia stanu wyzwolenia – mokszy. Droga do tego celu wiedzie poprzez trzy klejnoty, czyli:
- należyte spojrzenie,
- należyte poznanie,
- należyte postępowanie (co osiąga się przestrzegając pięciu wyżej wymienionych zasad).
Liczbę wyznawców dźinizmu ocenia się na ok. 4,5–5 mln (z czego 97–98% w Indiach).
Wyznawcy dźinizmu wierzą, że świat nigdy nie powstał ani nigdy się nie skończy. Przechodzi on przez cykle wznoszące lub opadające, składające się z 4 wieków. Wyższy, urdhwaloka, to świat niebiański (loka), składający się z siedmiu niebios. Świat ziemski, madhjaloka, to kraina potępiona, obejmująca siedem piekieł, piętrzących się jedno na drugim niczym połączone ze sobą parasole.
Podział
[edytuj | edytuj kod]Współcześnie istnieją dwie główne gałęzie dźinizmu:
W XVIII w., w związku z wpływami hinduizmu na dźinizm, powstał nowy odłam odrzucający kult wizerunków i głoszący potrzebę powrotu do pierwotnego dźinizmu. Członkowie tego odłamu zwani byli Sthanakawasi (dhundhija, bawis), a jego założycielem był Lumpaka (Lankasza) żyjący w XVI w. n.e. Powstała także grupa, w której naśladuje się niektóre sposoby oddawania czci praktykowane przez hindusów – zwani są oni Murtipudźaka.
W XVIII w. wyodrębnił się także odłam Terapanthi (Ścieżka Trzech) założony przez Bhikandźi, który starał się połączyć wszystkie dźinijskie nurty w jeden.
Teksty święte
[edytuj | edytuj kod]Zbiór religijnych ksiąg dźinizmu – Agama (Siddhanta) składa się z ok. 45 tekstów dotyczących doktryny, rytuału, biografii świętych oraz różnorodnych dziedzin wiedzy świeckiej. Każda ze szkół posiada własny kanon pism i komentarzy.
W V wieku n.e. na synodzie w Walabhi pod przewodnictwem śwetambarów ustalono nowy (większość starych pism zaginęła), ostateczny kanon pism dźinijskich.Najważniejsze z nich to:
- Anga – zbiór 12 tekstów/części, istota doktryny, za pomocą legend wątków kosmologicznych i numerologicznych przedstawia się podstawy doktryny:
- Acaranga – dotyczy dyscypliny klasztornej,
- Suryagadanga – refutacja argumentów heretyckich,
- Sthananga – 10 tekstów doktrynalnych,
- Samavayanga – rozwinięcie 10 tekstów doktrynalnych,
- Vyakhyaprajnapti (Bhagavati) – dialogi na temat dogmatów,
- Nayadhammakahao – seria apologii i kazań,
- Upasakadasa – biografie uczniów świeckich,
- Antakitadasa – biografie świętych,
- Anuttara-Aupapatrika – żywoty osób boskich,
- Praśnavyakarana – opis błędów i zaniedbań,
- Vipakasutra – konsekwencje dobrych i złych czynów,
- Dristvada – tekst zagubiony.
- Upanga – uzupełnienie doktryny, zbiór 12 tekstów/części o różnej wielkości i randze.
Tirthankara – ubóstwiani mistrzowie dźinijscy
[edytuj | edytuj kod]Według tradycji jest ich dwudziestu czterech: dwudziestu dwóch uważanych za mitycznych a Parśwa i Mahawira – za historycznych:
- 1. Adinatha (Riszabhadewa) – przedstawiany w kolorze żółtym, symbolizuje go byk,
- 2. Adźinatha – złoty, słoń,
- 3. Sambhawanatha – koń,
- 4. Abhinandana – złoty, małpa,
- 5. Sumatinatha – złoty lub żółty, ptak lub koło,
- 6. Padmaprabha – czerwony kwiat lotosu,
- 7. Suparśwanatha – zielony, swastyka lub siedmiogłowa kobra,
- 8. Czandraprabha – biały, sierp księżyca,
- 9. Puszpadanta (Suwidhana) – biały, krokodyl lub krab,
- 10. Śitalanatha – żółty lub złoty, swastyka lub liść drzewa pippal,
- 11. Śrejamśanatha – żółty lub złoty, orzeł, daniel lub nosorożec,
- 12. Wasupudźja – czerwony, wół domowy,
- 13. Wimalanatha – złoty lub żółty, dzik,
- 14. Ananatanatha – złoty, sokół lub niedźwiedź,
- 15. Dharmanatha – żółty, błyskawica,
- 16. Śantinatha – złoty lub żółty, daniel lub żółw,
- 17. Kunthanatha – złoty, koza,
- 18. Arthanatha – złoty lub żółty, ryba,
- 19. Mallinatha (według śwetambarów kobieta) – niebieska lub złota, dzban na wodę,
- 20. Munisuwrata – ciemny, żółw,
- 21. Naminatha – złoty, niebieski, lotos,
- 22. Neminatha (Arisztanemi) – czerwony lub ciemny, muszla,
- 23. Parśwanatha (podobno VIII–VII w. p.n.e.) – ciemnoniebieski, wąż lub siedmiogłowa kobra,
- 24. Tirthakara (złoty lub żółty, lew) – Wardhamana Mahawira (ok. VI–V w. p.n.e.).
Przedstawiciele i ich dzieła
[edytuj | edytuj kod]- Umaswati (ok. I–III w. n.e.) – zaliczany do śwetambarów
- Tattwarthadhigamasutra (Sutry dotyczące poznania sensu prawd) – dzieło uznane przez digambarów i śwetambarów
- Kundakunda (ok. III–IV w. n.e.) – zaliczany do digambarów
- Pawajanasara (Istota objawienia)
- Pańczatthijasangaha (Zestawienie pięciu zbiorów bytu)
- Samajasara (Rdzeń nauki)
- Wamalasuri (VI w. n.e.)
- Paumaćarija (Historia Padmy) – najstarszy dżinijski poemat epicki
- Dżinasena (IX w. n.e.)
- Paswabhjudaja
- Gunabhadra (IX w. n.e.)
- Mahapurana
- Hariczandra (IX w. n.e.)
- Dharmasarmabhjudaja (Triumf obrońcy prawa) – tekst o 15. tirthakarze
- Puszpadanta (X w. n.e.)
- Mahapurana – tekst o kosmologii
- Ranna (X w. n.e.)
- Adźitapurana
- Gadajuddha
- Ćawundaraja (XI–XII w. n.e.)
- Czawundarajapurana (historia 24 tirthankarów)
- Abhajadewa (XI–XII w. n.e.)
- Tika
- Haribhadra II Suri (XII w. n.e.)
- Neminathaćarja
- Ramaćandra Suri (XII w. n.e.)
- Hariśćandra (Satjahariśćandra)
- Andajja (XIII w. n.e.)
- Kabbikarakawja (tekst o czystości duszy)
- Madhura (ok. XIV w. n.e.)
- Dharmathapurana
- Bhaskaraćarja (XV w. n.e.)
- Dźiwandharaćarita (Historia pobożnego księcia)
- Dewaczandra (XIX w. n.e.)
- Radźawalikatha (Historia dźinizmu)
Dźinijskie miejsca święte
[edytuj | edytuj kod]- Abu (w stanie Radżastan, Indie) – święta góra odłamu śwetambara – kompleks świątyń zbudowany pomiędzy XI a XIII w. n.e.;
- Palitana (w stanie Gudźarat, Indie) – święte miasto śwetambarów, zamieszkiwane przez 19 kolejnych tirthankarów, znajduje się tam 109 większych świątyń i ok. 999 kaplic;
- Shravanabelagola (w stanie Karnataka, Indie) – święte miasto Digambarów słynące z 18-metrowego posągu z 981 r. n.e. dźinijskiego świętego Bahubalina;
- Śatrundźaja (w stanie Gudźarat, Indie) – święta góra śwetambarów w pobliżu Palitany;
- Girnar (w stanie Gudźarat, Indie) – święta góra śwetambarów – kompleks świątyń ku czci Neminathy, świątynie, pustelnie;
- Samed – święta góra śwetambarów, miejsce osiągnięcia nirwany przez pierwszego tirthankarę Riszabhę;
- Asztapada – święta góra śwetambarów.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Religia. Encyklopedia PWN , red. Tadeusz Gadacz i Bogusław Milerski, tom 3 , s. 339 , hasła: dźina, Dźina, dźinijska sztuka, dźinizm
- ↑ Wielki słownik wyrazów obcych PWN , red. Mirosław Bańki , oprac. haseł. Alina Gałązka, Rafał Sarna, Izabella Strasz ; Jolanta Adamska , Wyd. 1, Warszawa Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005 ,ISBN 83-01-14455-6, s. 309 dźinizm lub dżinizm, ⇒ wersja z [dź] wskazana w pozycji uprzywilejowanej (wydanie z 2010 analogicznie)
- ↑ Wielki słownik ortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, cytat: dżinizm, dżajnizm
- ↑ dźinizm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-07] .
- ↑ Władysław Kopaliński Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Muza Warszawa 2001 , cytat: dżajnizm, dżainizm, dżinizm
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Piotr Balcerowicz: Dżinizm. Starożytna religia Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2003, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88938-31-2.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Piotr Balcerowicz, Dżinizm, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
- Marie-Hélène Gorisse , Jaina Philosophy, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 13 lutego 2023, ISSN 1095-5054 [dostęp 2023-02-25] (ang.). (Filozofia dżiny)
- Jaina philosophy (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].